Sveštena episkopija Gornjokarlovačka Srpska pravoslavna crkva
U poslednjih nekoliko decenija su na sceni javnih nastupa naše pomesne Crkve svetosavske odomaćeni neki, na prvi pogled – bogoslužbeni, običaji koji su sa oduševljenjem prihvaćeni u širim slojevima našeg naroda.
Pored javnog paljenja badnjaka i sve popularnijih „litija“ tu se posebno ističe takozvano „plivanje za krst“, svečanost koja se priređuje u čast praznika Bogojavljenja (19/6 januara). Koliko je ovaj običaj, zajedno sa drugim ovde pomenutim, popularan govori i mnogoljudna publika koja prati svečanost, ali i zainteresovanost medija koji doprinose značaju celog događaja.
Poreklo ovog „čina“, ili bolje rečeno – činjenja, se može dovesti u vezu sa ustavnom liturgijskom praksom bogojavljenskog blagoslova voda (εὐλογία τῶν ὑδάτων), koja se od drevnosti praktikuje u jelinofonskim Crkvama, ali i sa popularnim ruskim običajem kupanja u otvorenim vodama na praznik Bogojavljenja. Nažalost, ovde kod nas novoustrojena praksa bi mogla da se tretira samo kao neuspeli pokušaj uobličenja originalnog lokalnog „čina“. Na svu sreću sam običaj nije nastao voljom i odlukom crkvenih vlasti, a još manje nekom posebnom duhovnom potrebom ucrkovljenih vernika. Običaj se pojavio inicijativom spontanog poleta u slobodnijem doživljaju Crkve i njenog bogosluženja, što se vidi i iz samog sadržaja programa koji se priređuju. O nekom poretku ili pak tipiku nema ni naznaka, a svaki liturgijsko-bogoslovski smisao je demantovan samim činjenjem. Konačno, sadržina programa se može definisati više kao neka svojevrsna sportska manifestacija sa religijskim predznakom, vrlo često dopunjavana, ili „ukrašavana“, elementima maskenbala.
Ovakva jedna manifestacija ne bi bila problematična kada u njoj ne bi učestvovali sveštenoslužitelji kao predvodnici „obreda“, i kada Časni Krst, i pored neospornog poštovanja koji mu neizostavno ukazuju plivači, ne bi bio korišten kao takmičarski rekvizit, poput vaterpolo lopte. Stoga smatramo da bi, u cilju čuvanja sveštenosti praznika Bogojavljenja, Časnoga Krsta i crkvenih sveštenoradnji, morao da se razluči jerološki sadržaj od folklornog, odnosno sportskog.
Čin velikog vodoosvećenja nastao je u dubokoj drevnosti u okviru svete tajne krštenja koja se savršavala na određene praznike (Velika Subota, Pedesetnica, Božić, Bogojavljenje, Lazareva subota). Osvećena voda na praznik Bogojavljenja imala je poseban značaj za verujuće upravo zbog toga što je na taj praznik vršena uspomena na Krštenje Gospoda Isusa Hrista u reci Jordanu, pa su verni zahvatali tu vodu i odnosili je radi osvećenja domova, pijenja i kropljenja njome tokom čitave godine. Potapanje Časnoga Krsta u osvećenu vodu, koje je nastalo kada krštenja više nisu obavljana na praznik Bogojavljenja, kao da je trebalo da bude zamena samom pogružavanju katihumena, te je na taj način istaknuto simvoličko pogružavanje Gospodnje u Jordanu. S obzirom da su se od samih početaka crkvene istorije krštenja obavljala i u stajaćim i tekućim vodama prirodno je bilo da se i vodoosvećenje savršava nad njima. Tokom vizantijskog perioda razvoja bogosluženja došlo je do kombinovanog načina vodoosvećenja, u hramu (krstionici) i na otvorenim vodama (reci, moru, jezeru).
Dakle, tamo gde postoji običaj i gde to okolnosti dozvoljavaju, izlaženje na reke ili druge vode uz pojanje tropara bio je nastavak čina osvećenja vode u hramu. Trokratno pak potapanje Krsta u vodu, bilo u kupjelj u hramu, bilo u reku ili more, uz pojanje tropara Vo Jordanje kreščajuščusja… završni je svečani čin velikog vodosvećenja, i samo kao takvo ono može biti tretirano od strane sveštenoslužitelja i vernog naroda. Svako odstupanje od ovog poretka i pridavanje nekog drugog smisla ili sadržine predstavlja grubo ogrešenje o sveštenost čina i delo je svetogrđa.
Najuzvišeniji vid iskazivanja poštovanja Časnom Krstu, jeste liturgijski tretman te najdragocenije hrišćanske relikvije. I pored čestih nenamernih, ali i nepromišljenih upotreba Živonosnoga Krsta , poput mnogobrojnih izobraženja krsta u našim hramovim (često neprimerenim i preteranim – po podovima, na prekrivačima ili nameštaju, do raznoraznovrsnog potrošnog materijala koji se prodaje u crkvama – n.pr. briketima), Crkva je istakla autoritativan obrazac po kome se treba ravnati pri svakoj upotrebi ovog spasonosnog oruđa – sad životnij, a to je čin vozdviženja Časnoga Krsta, koji se savršava na istoimeni praznik – Krstovdan. Sa kolikim blagočešćem, sa kolikim strahopoštovanjem i sa kakvim blagoljepijem se ovo nepobjedimoje oružije iznosi na poklonjenje govori bogoslužbeni ustav toga praznika. Po pravilu, a kako nam svedoče najstariji pisani spomenici, Krst za blagosiljanje (σταυρός εὐλογίας) se čuva u riznici hrama, a u novije vreme na časnoj trapezi (ne da bi bio pri ruci sveštenoslužiteljima za svaku prigodu, već zato što je trapeza najpoštovanije mesto koje priliči njegovom pohranjenju), i njime na Liturgiji blagosilja (samo) arhijerej, zaključujući molitvu anafore blagoslovom: I da budu milosti Velikoga Boga i Spasa našega Isusa Hrista… (što u suštini i jeste neizostavno vozdviženje na svakoj Liturgiji, kao njen strukturalni elemenat). Upotreba pak Krsta u druge svrhe, poput natjecateljske pod nazivom „plivanje za krst“ nije u saglasnosti sa crkvenim etosom poštovanja Krsta Gospodnjeg.
Običaj kupanja (pogruženja u otvorenim vodama) koji praktikuju braća Rusi i u nekom vidu braća Jelini jeste blagosloven običaj, ne različit od onog prvobitnog – pijenja i kropljenja osvećenom vodom. Pošto verujemo da se osvećenjem vode na praznik Bogojavljenja, bilo u hramu bilo na reci, osvećuju sve struje voda pod nebom, dobrovoljno kupanje u vodama toga dana za hrišćane predstavlja izuzetan blagoslov osvećenja sopstvenog tela, svojevrsna obnova krštenjskog pogruženja.
Imajući sve ovo u vidu i nastojeći da budemo verni predanju Crkve i poštujući bogoslužbeni poredak, smatramo neophodnim da odgovorni crkveni pastiri pribegnu liturgijskoj akriviji i pobrinu se da čin velikog vodoosvećenja bude svešten i nepovređen. Pojedinačna, ili pak grupna pogružavanja vernih u vodu mogu da se vrše samoinicijativno na svakom prikladnom mestu. Pritom, sportsko-takmičarske priredbe nesumnjivo treba podržati u smislu izgradnje viteškog duha i čvrstog karaktera zasnovanog na hrišćanskim vrednostima, pri čemu bi ih trebalo organizovati na primereniji način.
Prof. dr Nenad S. Milošević,
redovni profesor Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu
